Bir ülkenin dış dünyayla ekonomik ilişkilerini en kapsamlı şekilde ortaya koyan göstergelerden biri cari işlemler hesabıdır. Bu hesap, bir ülkenin mal ve hizmet ticareti, yatırım gelirleri ve transfer ödemeleri yoluyla dış dünyayla yaptığı tüm ekonomik alışverişleri bir araya getirir. Başka bir ifadeyle, cari işlemler hesabı; bir ülkenin ürettiğinden fazla mı, yoksa az mı harcadığını, yani tasarruf ve yatırım dengesini ortaya koyar.
Cari işlemler hesabı, ödemeler dengesinin en önemli alt kalemlerinden biridir ve ekonomide sürdürülebilir büyüme açısından belirleyici rol oynar. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde bu hesap çoğu zaman cari açık vermektedir; çünkü yatırım iştahı yüksektir, ancak iç tasarruf oranı yetersizdir. Bu durumda dış kaynak girişi —yani borçlanma veya yabancı sermaye yatırımları— kaçınılmaz hale gelir.
Kısaca özetlemek gerekirse: cari işlemler hesabı, bir ülkenin “ne kadar üretip ne kadar tükettiğini”, “ne kadar tasarruf edip ne kadar yatırım yaptığını” ve “küresel ekonomiyle nasıl bir alışveriş içinde olduğunu” gösteren en temel makroekonomik aynadır.
Cari İşlemler Hesabının Yapısı ve Unsurları
Cari işlemler hesabı dört ana kalemden oluşur:
Mal Ticareti (Dış Ticaret Dengesi):
Bu kalem, ihracat ve ithalat arasındaki farkı ifade eder. Eğer bir ülke ihracattan daha fazla ithalat yapıyorsa dış ticaret açığı, tam tersi durumda fazla verir. Türkiye gibi üretiminde ithal girdilere bağımlı ekonomilerde dış ticaret dengesi genellikle açığa işaret eder.
Hizmetler Dengesi:
Hizmet ihracatı (turizm, taşımacılık, müteahhitlik, yazılım, finansal hizmetler vb.) ile hizmet ithalatı arasındaki farktır. Türkiye’de özellikle turizm gelirleri bu kalemin en güçlü unsurudur. Son yıllarda artan sağlık turizmi ve dijital hizmet gelirleri de bu dengeye pozitif katkı sağlamaktadır.
Birincil Gelir Dengesi:
Yabancı yatırımcılara ödenen kar, faiz ve temettülerle yurtdışından elde edilen benzer gelirler arasındaki farkı yansıtır. Türkiye’nin dış borcu ve yabancı sermaye stoku yüksek olduğu için genellikle bu kalem negatif seyreder; çünkü ülke dışarıya gelir transferi yapmaktadır.
İkincil Gelir Dengesi (Cari Transferler):
Bu kalem karşılıksız gelirleri kapsar. Yurtdışında çalışan işçilerin ülkeye gönderdiği dövizler, hibeler, bağışlar ve resmi yardımlar bu kategoriye girer. Özellikle Avrupa’daki Türk işçilerinin gönderdiği dövizler, cari açık üzerindeki baskıyı bir ölçüde hafifletmektedir.
Tüm bu kalemlerin toplamı, ülkenin cari işlemler dengesini verir. Pozitif bir bakiye cari fazla, negatif bir bakiye ise cari açık anlamına gelir.
Cari Açık: Ekonomik Gelişmenin Bedeli mi, Zayıflığın Göstergesi mi?
Cari açık, çoğu zaman ekonomi haberlerinin merkezinde yer alır ve kamuoyunda genellikle olumsuz bir durum olarak algılanır. Oysa her cari açık aynı anlama gelmez. Eğer açık, ülkenin gelecekte üretim kapasitesini artıracak yatırımları finanse etmesi için oluşuyorsa, bu bir “büyüme yatırımı” olarak değerlendirilebilir. Ancak cari açık, tüketim artışı ve ithalata dayalı bir büyüme modelinden kaynaklanıyorsa, bu durumda açık kalıcı hale gelir ve ekonomiyi dış finansmana bağımlı kılar.
Türkiye örneğinde bu ikili durum sıkça yaşanmıştır. 2000’li yıllarda artan dış sermaye girişiyle birlikte büyüme hızlanmış, ancak yüksek ithalat talebi nedeniyle cari açık kronik hale gelmiştir. Yani büyümenin yakıtı dış kaynak olmuştur. Bu da zaman zaman kırılganlıkları beraberinde getirmiştir.
Ekonomik teoriye göre, cari açık veren bir ülke, dış dünyadan borçlanarak bugünkü tüketimini artırır; cari fazla veren bir ülke ise tasarruf ederek geleceğe yatırım yapar. Bu açıdan cari denge, bir ülkenin hem üretim kapasitesini hem de finansal dayanıklılığını belirleyen kritik bir göstergedir.
Döviz Kurları, Enerji ve Cari Dengenin Kırılgan Noktaları
Cari işlemler dengesini doğrudan etkileyen faktörlerden biri de döviz kurlarıdır. Kurun değer kazanması ithalatı ucuzlatırken ihracatı zorlaştırır; değer kaybı ise tam tersine ihracatı teşvik eder, ithalatı pahalılaştırır. Dolayısıyla, döviz kuru politikası ile cari denge arasında güçlü bir etkileşim bulunur.
Bir diğer belirleyici unsur ise enerji ithalatıdır. Türkiye’nin enerji üretiminde dışa bağımlılığı yüksek olduğundan, petrol ve doğalgaz fiyatlarındaki artışlar cari açığı büyütür. Son yıllarda yenilenebilir enerji yatırımlarının hızlanması ve doğalgaz keşifleri bu bağımlılığı azaltmaya yönelik adımlar olarak öne çıkmaktadır.
Bununla birlikte, küresel ticaret koşulları, lojistik maliyetler ve jeopolitik riskler de cari denge üzerinde etkili olur. Özellikle pandemi sonrası dönemde tedarik zincirlerinde yaşanan aksaklıklar ve artan navlun ücretleri, Türkiye gibi dış ticarete açık ekonomiler için cari açık baskısını artırmıştır.
Cari Fazla Verme Hedefi: Mümkün mü, Kalıcı mı?
Türkiye, 2020’lerin başında zaman zaman cari fazla verme hedefiyle gündeme gelmiştir. Özellikle ihracata dayalı büyüme stratejisi ve turizm gelirlerinin artışı bu hedefi desteklemiştir. Ancak sürdürülebilir bir cari fazla için sadece dış ticaretin değil, aynı zamanda katma değeri yüksek üretim, düşük enerji bağımlılığı ve finansal istikrar unsurlarının da güçlenmesi gerekir.
Cari fazla, döviz rezervlerini artırarak ülkenin dış finansman riskini azaltır, kredi notunu olumlu etkiler ve para politikasına manevra alanı kazandırır. Ancak fazla vermek her zaman kolay değildir; zira iç talebin kısıldığı, büyümenin yavaşladığı dönemlerde cari fazla genellikle “zorunlu” bir sonuç olarak ortaya çıkar. Ekonomik hedef, sürdürülebilir büyüme ile dengeli bir cari işlemler pozisyonu arasında sağlıklı bir denge kurmaktır.
Sonuç: Dengenin Ekonomi Politikası Üzerindeki Anlamı
Cari işlemler hesabı, bir ülkenin ekonomik kimliğini ve küresel sistemle ilişkilerini yansıtan bir aynadır. Türkiye açısından bu hesap, yıllardır ekonomik modelin temel sınav alanlarından biri olmuştur. Dışa bağımlı büyüme, ithal girdilere dayalı üretim yapısı ve enerji maliyetleri, cari dengenin zayıf halkaları olmaya devam etmektedir.
Önümüzdeki dönemde cari dengeyi kalıcı biçimde iyileştirmek için üç temel politika alanı öne çıkmaktadır:
Yüksek katma değerli ihracat: Teknoloji, yazılım, savunma ve yenilenebilir enerji gibi sektörlerde üretimi artırmak, ihracatı niteliksel olarak geliştirmek.
Enerji arz güvenliği: Yerli kaynakların etkin kullanımı, yenilenebilir enerji yatırımlarının hızlandırılması ve enerji verimliliğinin artırılması.
Tasarruf bilinci ve finansal istikrar: Hane halkı tasarruf oranlarının artırılması, uzun vadeli finansman kaynaklarının güçlendirilmesi.
Cari işlemler hesabı, sadece bir istatistik tablosu değil, ekonomik bağımsızlığın da göstergesidir. Bu nedenle, sürdürülebilir bir cari dengeye ulaşmak; ekonomik büyümenin kalitesini artırmak ve finansal kırılganlıkları azaltmak açısından, her ülke için stratejik bir hedef olmaya devam edecektir.
